Монгол дахь банкны системийн үүсэл
Монгол улс дах банкны системийн үүсэл хөгжлийг гурван түвшинд авч үздэг
1. Их монгол улсын банкны систем (1206–1368 )
2. 1921 – 1990 оны банкны систем
3. 1991 оноос өнөөг хүртэл
Их монгол улсын банкны систем (1206–1368)
1. 1253 онд Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс /Мөнххаан/
2. 1260 онд Хар хоринд цаасан мөнгө тушаах газар /Хубилай хаан/
3. 1282 онд Олон зам газарт Мөнгөний гүйлгээг тэгшитгэх цэг
Монгол туургатан Хүннү, Түрэг, Уйгар гүрний үеэс зоосон мөнгө цутгаж арилжаа наймаанд хэрэглэж байсан баримтууд олон бий.
Чингис хааны үед монголчууд Сүхэс нэртэй мөнгө хэрэглэж байсан тухай "Монголын нууц товчоонд" тэмдэглэсэн байдаг. 1224-1225 онд Чингэс хаан зарлиг буулган Афганистанд нүүрэн талдаа "Үнэн өлзийт ерөнхий өрлөг жанжин" нөгөө талдаа "Туйлын дээд Чингэс хаан" гэж араб үсгээр бичсэн мөнгөн зоос цутгуулж гүйлгээнд оруулсан байна.
1227 он буюу Эзэн богд Чингис хаан Монголын тулгар төр улсыг эмхлэн байгуулснаасаа хойш 21 жилийн дараа анхны мөнгийг гаргасан байна. Уг мөнгө нь "Морь унаж сэлэм барьсан хүний хөрөгтэй зоос" байжээ. Монголын нэгдсэн гүрний үед алт, мөнгө, хүрэл цутгамал зоосноос гадна 100 гаруй төрлийн цаасан тэмдэгт үйлдвэрлэсэн гэдэг.
1. 1253 онд Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс /Мөнххаан/
Мөнх хаан 1253 онд өөрийнхөө дэргэд “Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс” -ийг байгуулжээ. Цаасан тэмдэгт, зоосон мөнгө их хэмжээгээр гүйлгээнд гарган 1253 онд "Мөнгөний хэрэг эрхлэх хэлтэс" нэртэй мөнгөн гүйлгээ эрхэлсэн байгууллага буюу одоогийнхоор банк байгуулан ажиллуулж байлаа. Тэр үеийн зоосон мөнгө нь эхэн үедээ тодорхой тоо хэмжээ заагаагүй, төдтийн дэвсгэрт гэж ялгадаггүй байснаа 1241 онд "Их Монгол улсын мөнгө" нэртэй зоосыг анх удаа "Нэг" гэсэн тоотой гаргасан байна.
2. 1260 онд Хар хоринд цаасан мөнгө тушаах газар /Хубилай хаан/
Хубилай хаан 1260 онд хаан ширээнд суумагцаа цаасан мөнгөн тэмдэгтийг гаргав. Юань гүрний төлбөрийн гол хэрэгсэл нь цаасан мөнгө бөгөөд цаасан мөнгөн тэмдэгтийг хэрэглэх талаар чухал арга хэмжээ авч хэвшиж дадсан үе юм. Хубилай хааны үед 1260 онд Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хар хоринд "Мөнгө тушаах банк" байгуулж байжээ."Тэр үед хуурмаг цаасан мөнгө хийсэн этгээдийг ална, гэрчилж заалдсан этгээдүүд нь цаас тавин хэсгээр шагнаж мөнхүү хөрөнгийг өгнө. Түүний хууль маш сайн болой" гэж Юань улсын сударт тэмдэглэжээ.
3. 1282 онд Олон зам газарт Мөнгөний гүйлгээг тэгшитгэх цэг
Аравт, хорьт, зуут, мянгатын дэвсгэрт бүхий мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд оруулан 1282 онд олон замд (худалдааны төв газруудад) тэгшитгэх банк нэртэй салбаруудыг байгуулан ажиллуулж эхлэв.
Мөнгөний гүйлгээ эрчимтэй хөгжиж 1280-аад онд цаасан мөнгөний шинэтгэл хийж, 1327 онд хуучирсан цаасан мөнгийг шатааж устгах газартай болгон устгалын ажилд мужийн түшмэл гэрчээр оролцдог журам тогтоож байжээ.
1921 – 1990 оны банкны систем
Манжийн дарлалын үед бүхэлдээ доройтоод байсан монголын банкны систем нь 1921 онд хувьсгал ялснаар цоо шинэ шатандаа очив. Улс орон, эдийн засгийг төвхнүүлэхтэй холбоотой олон арга хэмжээ авч эхэлсний үндсэн дээр үндэсний банк, мөнгөн тэмдэгт болон банкны системийг бий болгох чухал асуудал байв.
Монгол банк
1921 оны 3 дугаар сард үндэсний санхүүгийн системийн эх суурийг тавьж 1924 оны 6 дугаар сарын 2-нд Монгол Зөвлөлтийн хувь нийлүүлсэн Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн банк "Монгол банк"-ыг (хожим нь 1954 онд БНМАУ-ын Улсын банк болсон) нээж ажиллуулжээ.
Үндэсний мөнгөн тэмдэгтгүй, улс орны зах зээл дээр гадаадын мөнгөн тэмдэгтүүд зэрэгцэн гүйлгээнд явж байсан нь хэдийгээр үндэсний санхүү банк үүсэн байгуулагдсан ч нэгдсэн санхүү, мөнгө зээлийн бодлогыг хэрэгжүүлэхэд бэрхшээл учруулж байлаа.
Монголбанк үүсэн байгуулагдсанаасаа хойш Монгол улсын зах зээлд шилжих шилжилтийн тогтворгүй ээдрээтэй эдийн засгийн явцад мөнгөний нийлүүлэлтийн өсөлтийг аль болохоор тогтвортой түвшинд барьж, үнийн өсөлтийг бууруулах, төгрөгийн худалдан авах чадварыг тогтвортой байлгахад чиглэгдсэн мөнгөний хатуу бодлого баримталж, улс орныхоо эдийн засгийн үйл ажиллагаанд бодитой дэмжлэг, нөлөөлөл үзүүлж ирлээ.
Үндэсний мөнгөн тэмдэгт
Засаг төрөөс хувьсгалын эхэн үед авч явуулсан томоохон арга хэмжээнүүдийн нэг нь үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг бий болгох явдал байв. Үүний тулд юуны өмнө улс орны мөнгөн гүйлгээг цэгцэлж, нэгэн хэмжүүрт шилжүүлэх шаардлагатай байснаас 1921 оны 8 дугаар сард мөнгөний нэгжээр "лан"-г түр хэрэглэж бүх төрлийн тооцоог лангаар үйлдэхээр тогтоож, нэг лан цэвэр мөнгөтэй хятадын мөнгөн янчаан, оросын алтан монетын нэг янчаан 42 мөнгийг тэнцүүлж, оросын мөнгөн төгрөгийг 2 лантай тэнцэхээр тогтоосон байна.
Санхүү зээл нь үндэсний мөнгөтэй шууд холбоотой, санхүүг судлахын тулд урьдаар мөнгөний шинж чанар, үүрэг зориулалтыг мэдэх шаардлагатай.
Төр засгийн өмнө өөрийн үндэсний мөнгөн тэмдэгттэй болох тухай асуудал ардын хувьсгал ялсан анхны өдрөөс эхлэн тавигджээ.
Ардын хувьсгалын ялалтын дараахь жилүүдэд тус орон эдийн засаг, улс төрийн талаар томоохон амжилт олж, Монголын худалдаа, аж үйлдвэрийн банк бэхжиж эрдэнэ металл, үнэ бүхий зүйлийн нөөцийг арвижуулан, үндсэн хөрөнгө нь нэмэгдэж, харилцагчдын хөрөнгийг цугларуулж, улс ардын аж ахуйд банкны байр суурь мэдэгдэхүйц нөлөөтэй болсон нь мөнгөний гүйлгээг өөрчлөн шинэчилж үндэсний мөнгөн тэмдэгтийг бий болгох нөхцөл бүрэлдүүлжээ.
1924 оны 8 дугаар сард хуралдсан МАХН-ын Ш их хурлаар Монголбанкны үйл ажиллагааны тухай авч хэлэлцээд "цагаан мөнгөн баталгаа бүхий мөнгөн тэмдэгтийг гүйлгээнд гаргах нь зүйтэй" гэж онцлон заасан бөгөөд БНМАУ-ын анхдугаар хурлын тогтоолд гадаадын мөнгө хэрэглэх нь улс орны эдийн засагт ихээхэн хор хохиролтой болохыг тэмдэглээд үндэсний мөнгөн тэмдэгт буй болгох нь чухал гэж заажээ.
1925 оны XII сарын 9-нд засгийн газраас үндэсний мөнгөн тэмдэгт—төгрөгийг гүйлгээнд гаргаж, 900 сорьцын 18 грамм жинтэй цагаан мөнгөн зоосыг "нэг төгрөг" гэж нэрлэх болов. Ийнхүү манай улсын үндэсний мөнгөн тэмдэгт анх бий болсон билээ. Төгрөг бий болгох хүртэл манай улсын зах зээлд гадаадын янз бүрийн орны (хятад, орос, мексик гэх мэт) цаасан болон зоосон тэмдэгт янчаан, бие мөнгө, цай, арьс шир нэгэн зэрэг худалдаа арилжаанд төлбөрийн хэрэгслийн үүрэг гүйцэтгэж байлаа.
1928 он гэхэд манай улсын албан байгууллага, ард иргэдийн болон улсын мөнгөн тооцоонд төгрөг хэрэглэж, үндэсний зах зээлд зөвхөн төгрөгөөр гүйлгээ хийх болжээ.
Банкны монополь систем
Социалист нийгмийн үед Монгол банкнаас өөр банк байдаггүй байсан бөгөөд банкны чөлөөт системгүй буюу арилжааны банкгүй байсан. Тэр үеийн банкны үйл ажиллагаанд төрөөс хатуу хяналт тавьдаг байжээ.
1991 оноос хойш
1980-аад оноос хойш Улсын банкны нийт байгууллага, ажилтнуудын ажилд нэг шатлалтай, банкны монополь системийн хэт төвлөрсөн, удирдлагатай уялдсан олон шат дамжлага бүхий зөвшөөрөл хяналт, улсын эрх ашгийг урьдал болгох үүднээс үүссэн бүх байгууллага, цэг салбарын санхүү, эдийн засгийн ажлын явцад оролцож хянах эрмэлзлэл зэрэг нь харилцагч байгууллага хөдөлмлөрчдийг чирэгдүүлж, тэдний дургүйцлийг хүргэж, шүүмжлэгдэх болсон юм. Түүнчлэн тэр үеийн нам, засгийн удирдлагаас банкны ажилд гүнзгий хутгалдан оролцож, хаана хөрөнгө мөнгө дутагдаж, шаардагдана, түүнд их хэмжээний зээлийг хөрөнгийн эх үүсвэр баталгааг харгалзахгүйгээр олгох чиглэл өгч зарим салбарт хүүгүй юм уу, хөнгөлөлттэй хүүтэй зээл олгож, түүнийгээ төлж чадахгүй нэгдэл, байгууллагын зээлийн өрийг хүчингүй болгох шийдвэрийг удаа дараа гаргах болсон нь яам, байгууллагууд, нам, засгийн түлхээс хэрэглэн банкнаас аль болох их зээл авч, түүнээ хөнгөлүүлэх, хүчингүй болгуулах эрмэлзлэл ихэсч, бүхнийг зээлээр хөдөлгөх бэлэнчлэх сэтгэлгээ бүрдэн тогтоход хүргэсэн билээ.
Хоёр шатлалт бүхий цоо шинэ систем
Хоёр шатлалт банкны тогтолцоог дараахь үе шатанд хувааж үздэг:
– Хоёр шатлалт банкны тогтолцоо үүсэж хөгжсөн (1991-1993)
– Хоёр шатлалт тогтолцооны бойжилтын үе буюу банкны хямралууд (1994-1999)
– Хоёр шатлалт тогтолцооны тогтворжилтын үе (2000-Одоог хүртэл)
Нэг банкны монополь систем ингэж шүүмжлэгдэх болсон нь хөгжил дэвшлийн зүй ёсны шаардлага, нийгмийг шинэчлэн өөрчлөх үйл явцын зүй ёсны тусгал байсан юм. Иймээс 1989 оны сүүлч, 1990 оны эхээр, банкнаас өөр байгууллагад ажиллаж байсан банкны ажлын мэргэжил дадлага туршлага бүхий зарим хүмүүс шинэ банк байгуулах саналаа илэрхийлэх болсон. Тухайлбал, 1989 оны сүүлчээр Ц.Далхаа Газар тариалангийн банк, Д.Готов Үйлдвэр худалдааны банк, 1990 оны эхнээс М.Тэрбиш Монголын улаан загалмайн банк, Янсанжав Аж үйлдвэрийн банк байгуулах хүсэлтээ илэрхийлж байсан ба шинэ банк байгуулах санал гаргахдаа тэд зөвхөн нэг салбар, байгууллагын чиглэл барьсан банк байхаар бодож сэдсэн нь нэг банкны монополь үйлчилгээ байгууллага, салбарыг чирэгдүүлж байснаас тухайн салбарын эрх ашгийн төлөө ажиллах банк байгуулах бодол санаа юуны түрүүнд төрсөнтэй холбоотой байх. Ийнхүү шинэ банк байгуулах санал хүсэлттэй хүмүүсээс хамгийн түрүүн М.Тэрбиш /н.Д.Готов, Б.Мягмар нарын хамт/ Монголын Улаан загалмайн банк байгуулах шийдвэр, дүрмийн төслөө 1990 оны 5 дугаар сарын 15-нд Улсын банкны ерөнхий хорооны гишүүдийн хуралд оруулан хэлэлцүүлсэн билээ. Улсын банкны ерөнхий хорооны тэр хурлаас олон нийтийн нэг байгууллагын хөрөнгөөр банк байгуулахыг түдгэлзэж, хувь нийлүүлэгчдээ өргөтгөх чиглэл өгсөний дагуу Монголын үйлдвэр, үйлчилгээний хоршоодын холбоо, Монголын үйлдвэрчний эвлэл зэрэг байгууллагууд хувь нийлүүлэгчдээр оролцож "Монгол хоршоо" банк байгуулахаар шийдэж, дүрэм, журмаа боловсруулан Улсын банкны ерөнхий хорооны гишүүдийн хурлаар дахин хэлэлцүүлж, банк байгуулах зөвшөөрөл авсан билээ. Энэ нь Монголд арилжааны банк байгуулах их замын анхны гараа, шинэ банк байгуулах асуудлыг Төв банкнаас шийдвэрлэх анхны сургууль болж цоо шинэ зам гаргасан билээ.
Үүний дараахан Г.Янсанжав Үйлдвэрийн хувь нийлүүлсэн банкийг байгуулах зөвшөөрөл авах тухай хүсэлтээ Улсын банкинд ирүүлснийг Улсын банкны ерөнхий хорооны 1990 оны 9 дүгээр сарын 14-ний хурлаар хэлэлцэж, тус банкны дүрмийг баталж, 1990 оны 11 дүгээр сарын 5-нд банк байгуулах зөвшөөрөл өгсөн байна. Түүнчлэн 1990 онд Монгол Даатгал банк, 1991 онд Худалдаа хөгжлийн банк, Хөрөнгө оруулалт, технологи шинэчлэлийн банк байгуулагдан үйл ажиллагаагаа эхэлсэн билээ. Ингэснээр Монголд банкны хууль гарахаас өмнө, олон банкны тогтолцоот системд баримтлах чиглэл, арга барил тогтоогүй байхад анхны арилжааны банкууд үүсэн байгуулагдсан онцлог бий. Ер нь Монгол оронд эхэлсэн өөрчлөлт, зах зээлийн тогтолцоонд орох шилжилтийн эхэнд банкны систем тэр аяараа өөрчлөгдөж, шинэ тогтолцоонд шилжсэн нь бусад салбар нэгжийн өөрчлөлтөд нэлээд түлхэц үзүүлсэн билээ. Банкны системийн энэхүү өөрчлөлт шинэчлэлтийг төр засаг, Төв банкнаас удирдан чиглүүлэхийн тулд 1990 оны 8 дугаар сарын 24-нд Сайд нарын Зөвлөлийн 422 дугаар тогтоолоор "Аж ахуйн банк байгуулах болон түүний үйл ажиллагааны нийтлэг дүрэм" батлан мөрдүүлж улмаар 1991 оны 4 дүгээр сард Улсын Бага хурлаас "Банкны хууль"-ыг батлан гаргаж хэрэгжүүлсэн билээ. 1991 оноос хойшхи 11 жилийн хугацаанд Монгол Улсад банкны хоёр шатлалт бүхий цоо шинэ систем буюу төрийн мэдлийн Монголбанк, хувь нийлүүлэгчдийн хувь хөрөнгөөс бүрдсэн арилжааны банк гэсэн хоёр шатлалтай банкны систем бүрэлдэн тогтсон билээ.
Монгол улсын банкны тухай хуульд:
– Хувь нийлүүлэгчийн оруулсан хөрөнгөөр бүрдсэн дүрмийн сантай, хувь нийлүүлэгчид нь оруулсан хөрөнгийнхөө хэмжээгээр санхүүгийн хариуцлага хүлээдэг бусдын мөнгөн хөрөнгийг хуримтлуулан хадгалж, өөрийнхөө нэрийн өмнөөс зээл олгох, төлбөр тооцоо зэрэг зуучлалын ажил үйлчилгээ үзүүлэх үйл ажиллагааг Монгол банкны тусгай зөвшөөрөлтэйгээр эрхэлдэг ашгийн төлөө хуулын этгээдийг банк гэнэ.
Банкны тухай хууль эрхийн актуудын эмхтгэл 1999
90-ээд оны Банкны дампуурал
1992-1996 оны хооронд Ерөнхий сайдын албыг хашсан П.Жасрайн үед банк санхүүгийн системээ өөд нь татах бодлого баримталж, Азийн хөгжилийн банкнаас 35 сая ам долларын зээл авсан байдаг. Энэхүү мөнгөөр арилжааны бан-куудыг өөд нь татаж өөрчлөн шинэчлэх төлөвлөгөө боловсруулж түүнийгээ “бодлогын матриц” хэмээх баримтад тусгасан байж. Өөрөөр хэлбэл, энэ нь Монголын банк, санхүүгийн системийг цэцэглүүлэх хар хайрцагны бодлого байсан гэсэн үг. Гэвч ардчилсан хүчин 1996 оны сонгуульд ялалт байгуулснаар энэ төлөвлөгөө нурж банкны систем эрүүлжих биш дампуурах ангал руу орсон байдаг.
Ард банкны дампуурал
1996 оны 12 сарын 15-нд “Ардын банк”-ийг татан буулгах үйл ажиллагааг хийв. Ингэхдээ тус банкны захирал н.Цэрэндоржийг Бээжинд байх хойгуур ажиллагсдыг нь бүтэн 48 цагийн турш хорионд байлган уг банкыг татан буулгах үйл ажиллагааг зохион байгуулсан гэдэг. Энэхүү хэрэгт хамгийн их гар дүрсэн хүнээр тухайн үеийн УИХ-ын дарга байсан Р.Гончигдорж тодорч байв. Удалгүй Ардын банкны суурин дээр Сэргээн босголт, Хадгаламж гэсэн хоёр банк бий болов.
Үүнийг банк жижгэрч задрах нь ард олонд банкны системийн үйлчилгээг шуурхай хүргэх, банкны хөгжлийг түргэтгэх талаар авч буй арга хэмжээ гээд өрсөлдөөн хаана байна тэнд хөгжил байна гэж тайлбарлаж байлаа.
Сэргээн босголт банкны дампуурал
Сэргээн босголт банк нь тухайн үед байгуулагдахдаа 22,6 тэрбум төгрөгийн актив хөрөнгөтэй, 1,8 тэрбум төгрөгийн дүрмийн сантай, 800 гаруй ажиллагсадтай 34 салбар, 50 гаруй тооцооны касстай томоохон банк байв. Гэвч нэг жилийн дотор тус банкинд дөрвөн захирал солигдож, активпассивын захирлыг нь гурав, орлогч захирлыг гурван удаа ойр ойрхон халж, сольсон байдаг. Үүгээр ч зогсохгүй жилийн дотор тус банкинд Сангийн яам, Монголбанкны хамтарсан шалгалт найман удаа орсон байдаг. Удалгүй тус банкийг татан буулгах 80 дугаар тогтоол гарав. Ингэснээр удалгүй төрийн өмчийн “Сэргээн босголт банк” тухайн үеийн Сангийн сайдын 239 тоот тушаалаар хувийн “Голомт” банкид нэгтгэсэн байдаг. Томоохон банкийг таван сая төгрөгөөр үнэлж төрийн өмчийг хувийн өмчид шилжүүлсэн хачирхалтай түүхийн учиг өнөө ч тайлагдаагүй хэвээр байгаа. Удалгүй энэхүү банкыг дампуурсан шалтгааныг тодруулах ажлын хэсгийг МАХН-ын буюу цөөнхийн шаардсанаар байгуулсан байдаг. Уг ажлын хэсэгт одоогийн УИХ-ын дарга Д.Дэмбэрэл, Р.Содхүү, Н.Баярсайхан, О.Дашбалбар нар орсон байна. Уг ажлын хэсгээс гарсан дүгнэлтийг үндэслэн Сэргээн босголт банкыг сэргээх үүргийг УИХ-аас Засгийн газарт өгсөн байна.Энэ үед гурван сарын хугацаанд Голомт банкинд нэгдээд салж байгаа Сэргээн босголт банкинд аврагдах горьдлого төрсөн байдаг.
Монгол дахь өнөөгийн банкны систем
Манай улсын хувьд ихэнх хөгжиж буй орнуудын адил банкны байгууллагууд нь эдийн засагт оруулж буй хувь нэмэр, ард иргэдэд үзүүлж байгаа үйлчилгээний цар хүрээгээр санхүүгийн бусад мянга гаруй байгууллагатай харьцуулахад давамгайлах үүрэг гүйцэтгэж, санхүүгийн салбарт зонхилох байр суурьтай ажиллаж байна
Банкны 2 шатлалтай тогтолцоонд шилжсэнээс хойш арилжааны 30 банк байгуулагдаж, үйл ажиллагаа явуулснаас 15 банк нь зах зээлийн жам хуулийн дагуу өөрийнхөө үйл ажиллагааны алдаа, эндэгдлээс шалтгаалан дампуурч, бусад банктай нэгдэх, татан буугдах зэргээр үйл ажиллагаагаа зогсоож, 2009 оны эцсийн байдлаар нийт “Капитал, Капитрон, Чингис хаан, Кредит, Эрэл, Голомт, Хаан, Хас, Үндэсний хөрөнгө оруулалтын, Монгол шуудан, Хадгаламж, Худалдаа Хөгжлийн банк, Төрийн банк” зэрэг 16 арилжааны банк үйл ажиллагаагаа явуулж байна. Арилжааны 15 банкны харъяанд 436 салбар, нэгжээр Монгол улсын бүх аймаг, хот, сум, суурин газруудад үйлчилж байгаа бөгөөд тэдгээрт 3153 гаруй ажилтан ажиллаж манай улсын бүх аж ахуйн нэгж, иргэдийг банкны ажил үйлчилгээ, зээл, тооцоогоор үйлчилж байна.
Одоо Монголбанк нь 20 аймаг, хотод салбар, төлөөлөгчийн газартай, 286 ажиллагсадтайгаар төрийн мөнгөний бодлогыг удирдан зохион байгуулж, арилжааны банкнуудын үйл ажиллагааг хянан чиглүүлж байна.
Өнгөрсөн он жилүүдэд төр, хувийн хэвшил болон олон улсын санхүүгийн байгууллагуудын зүгээс бүтцийн өөрчлөлтийн талаар авсан цогц арга хэмжээнүүдийн үр дүнд банкуудын төлбөрийн чадвар сайжирч, чанаргүй зээл буурч, иргэдийн банкинд итгэх итгэл сэргэснээр харилцах, хадгаламжийн хэмжээ өсч, улмаар санхүүгийн зуучлалын цар хүрээ нэмэгдэн эдийн засгийн өсөлт хөгжилд нааштай хандлага ажиглагдаж байна.
Банкны системийн хэмжээгээр иргэдийн хадгаламж 1990 онтой харьцуулахад 1,251.4 дахин, 1995 онтой харьцуулахад 22.4 дахин, 2000 онтой харьцуулахад 10.5 дахин тус тус өсч, банкуудын чанаргүй зээлийн нийт зээлийн өрийн үлдэгдэлд эзлэх хувь 1998 онд 41.0 хувь, 2000 онд 21.9 хувь байсан бол сүүлийн 5 жилийн хугацаанд байнга 7 хувиас бага гарлаа.
Банкны салбарын хэмжээгээр активын өгөөж 2.7 хувь, өөрийн хөрөнгийн өгөөж 14.3 хувь байгаа нь хөгжингүй болон бусад ижил төрлийн хөгжиж байгаа орнуудын дундаж үзүүлэлтээс дээгүүр байна.
Банкны салбарын санхүү төлбөрийн чадварыг илэрхийлэгч гол үзүүлэлт болох өөрийн хөрөнгийн хүрэлцээний (өөрийн хөрөнгө эрсдэлээр жигнэсэн нийт активын харьцаа) үзүүлэлт нь олон улсын стандарт болох 8 хувьтай харьцуулж үзэхэд 2000 оноос эхлэн байнга биелэгдэж ирсэн бөгөөд 2007 оны 3 дугаар сарын 31-ний өдрийн байдлаар 16.5 хувьтай байгаа нь энэхүү жишгээс 2 дахин өндөр байна.
Эдгээр тоон үзүүлэлтээс үзэхэд банкны систем нь тогтвортой сайн ажиллаж байна гэж дүгнэх бүрэн боломжтой.
Монгол дахь банкны системийн ирээдүйн хандлага
Монгол хөгжиж буй орны хувьд ирээдүйд банкны салбарыг өргөжүүлэн хөгжүүлэх чухал шаардлага тулгарч байна. Үүний тулд банкны ирээдүйд бий болох шинэ шинэ систем, үйл ажиллагаа , үйлчилгээ зэргийг нэвтрүүлж, гадны хөгжингүй орнуудаас суралцах хэрэгтэй. Монголын банкны салбар ирээдүйд шинэ шатанд очих дамжиггүй.
Банкны байгууллагууд нь зохистой удирдлагын зарчмуудыг бүрэн хэрэгжүүлэх шаардлагатай бөгөөд хадгаламж эзэмшигчид банкуудыг аудитаар баталгаажуулсан санхүүгийн тайлан мэдээллээ нийтэд ил тод мэдээлж байгаа эсэх, зохистой удирдлагын зарчмуудыг баримтлан ажилладаг эсэхийг нь харгалзан үзэж банкаа сонгож хөрөнгөө байршуулахыг зөвлөж байна. Ингэснээр дан ганц Монголбанк бус хадгаламж эзэмшигч харилцагчид банкуудад хяналт тавих үүргээ мөн адил хэрэгжүүлэх ёстой.
Нэгэнт банк нь ашгийн төлөө бизнесийн байгууллага учраас үйл ажиллагаанд нь тодорхой хэмжээний эрсдэл учирч болзошгүй байдаг тул эрсдэлийг тодорхойлох, тооцох, удирдах нь зайлшгүй чухал ач холбогдолтой. Иймээс банкуудын дотоод хяналт
болон дотоод аудитын үйл ажиллагааг сайжруулах чиглэлээр Монголбанкнаас банкуудад зөвлөмж гаргаж семинар зохион байгуулах, банкны салбарт томоохонд тооцогдох банкуудад эрсдэлийн удирдлагын алба байгуулж ажиллах талаар үүрэг өгч хяналт тавьж байна.
Тухайлбал банкны Төлөөлөн удирдах зөвлөл банкны өдөр тутмын үйл ажиллагаанд хэт оролцох, банкны хувь нийлүүлэгчид, банкны холбогдох этгээдүүд өөр этгээдийн нэр дээр их хэмжээний зээл авч ашиглах, банкны хувь нийлүүлэгчтэй ашиг сонирхолын хувьд болон үйл ажиллагаагаар холбоотой этгээдүүд давуу байдлаа ашиглан хөнгөлөлттэй нөхцөлөөр банкнаас хөрөнгийн эх үүсвэр гаргуулан авах, түүнд банкны зүгээс тавих хяналт сулрах зэргээр зарим банкууд зохистой удирдлагын зарчмуудыг бүрэн хэрэгжүүлэхгүй байна. Мөн эрсдэлийн удирдлагатай холбоотой үйл ажиллагааны ач холбогдлыг дутуу үнэлсэнээс энэ чиглэлд хөрөнгө хүч хангалттай зарцуулах тал дээр анхаарах шаардлагатай байна.
Үүний нэг тод жишээ нь Хадгаламжийн банкинд гарсан алдагдлын асуудал юм. Тус банкинд гарсан зөрчлийг дахин давтан гаргуулахгүй байх нь туйлын чухал байна. Банкны ажилтнуудын ёс зүйн байдалд үнэлгээ дүгнэлт хийж, Монголбанкны зүгээс банкны ажилтнуудын ёс зүйн хэм хэмжээг тодорхойлох талаар холбогдох хуульд нэмэлт оруулах санал боловсруулах хэрэгтэй.
Хөрөнгийн зах зээл дээрх банкны оролцоог идэвхжүүлэх, тухайлбал банк хөрөнгийн зах дээрээс хувьцаат болон хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн гаргасан бүх төрлийн үнэт цаасыг андеррайтерын үйл ажиллагаа эрхлэх зорилгоор худалдан авах, хязгаарлагдмал хариуцлагатай компанийн хувьцааг худалдан авч тухайн компанид шууд хөрөнгө оруулалт хийх, компани хувьцаа гаргаж арилжаалахад нь зөвлөх зэрэг үйл ажиллагааг эрхлэх боломжийг олгож болох юм. Үүний үр дүнд, банкны харилцагч өөрт шаардлагатай санхүүжилтийг зөвхөн зээл хэлбэрээр авдаг байсан хязгаарлагдмал орчин
багасч, хөрөнгийн зах зээлд үнэт цаас илүү ихээр гаргах сонирхолтой болж, хөрөнгийн зах зээл дээрх банкны оролцоо нэмэгдсэнээр үйлдвэрлэгчийн төлөх хүүгийн зардлыг бууруулах, үйлдвэрлэгч хэмнэсэн хөрөнгөө өөр бусад ашигтай зүйлд зарцуулах, бүтээгдэхүүний үнийг бууруулах зэрэг эерэг нөлөөг эдийн засагт бий болгох юм. Ийнхүү банкны үйл ажиллагаа өргөжихийн хирээр банк үйл ажиллагаагаа тогтвортой явуулахад чармайж ажиллах, улмаар ашигт ажиллагаа нь нэмэгдэнэ гэсэн хүлээлттэй байна.
Дүгнэлт
Монголчуудын эрт дээр 13-р зуунаас эхлэн дэлхийн банкны салбарт өөрсдийн хувь нэмрээ багагүй хэмжээгээр оруулж ирсэн түүхтэй. Монголын эзэнт гүрний нийслэл Хархорум нь торгоны зам, дэлхийн худалдаа наймаа , банк арилжааны томоохон төв байсан. Дундад зууны сүүлчээр банкны систем жинхэнэ утгаараа Европт үүсэж эхлэхэд Монгол энэ бүх хөгжлөөс хоцорч аль хэдийн 20-р зуунд тусгаар тогтнолоо олон анхны банктайгаа учирсан хэдий ч банкны систем өнөөдрийг хүртэл харьцангуй хурдан хугацаанд өсч байна. Монголд банкны систем хөгжиж эхлээд ердөө 80 гаруй жил болж байна. Энэ хугацаанд дал шахам жил ганц Төв банк, банкны салбарыг төлөөлж ирсэн бөгөөд 1990 оноос зах зээлийн эдийн засагт шилжсэнтэй холбогдон банкны тогтолцоог өөрчлөх зайлшгуй шаардлагатай болж 1991 онд банкны тухай хууль батлагдаж нэг шатлалт тогтолцооноос хоёр шатлалт тогтолцоо буюу төв банк, арилжааны банк гэсэн хоёр шатлал бухий банкны шинэ тогтолцоо хөгжих эрх зүйн болон зохион байгуулалтын ундэс тавигдсан юм. Энэ үеэс л манайд улсын болон хувийн арилжааны банкууд олноор бий болсон боловч 1990-ээд оны дунд үеэс арилжааны банкны үйл ажиллагаагаа хэвийн явуулах эрх зүйн орчин бүрэн бүрэлдэж чадаагүйгээс шалтгаалан олон банк дампуурч улмаар банкны систем суларч банкинд олон нийтийн итгэл алдагдах нэг шалтгаан болсон билээ. 1996 оноос Засгийн газар болон Төв банкнаас олон улсын санхүүгийн байгууллагуудтай хамтран төлбөрийн чадвар нь буурч дампуурлын ирмэгт тулсан арилжааны банкуудыг шинээр зохион байгуулж, хувийн хэвшилд тулгуурласан эдийн засгийг хөгжуүлэх, санхүүгийн зах зээл дээрхи зуучлалын уүргийг дээшлүулэх зорилгоор банкны салбарын бүтцийн өөрчлөлтийг боловсруулж хэрэгжуулж эхэлсэн юм. Ийнхүү сүүлийн жилүүдэд Төв банкнаас хэрэгжүүлж ирсэн оновчтой бодлого, зохицуулалтын ур дүнд 1999 оноос хойш банк санхүүгийн салбар тогтворжиж ард иргэдийн банкинд итгэх итгэл сэргэж, банкуудын санхүүгийн зуучлал гүнзгийрч, үйл ажиллагаа нь улам өргөжин тэлэх хандлагатай болсон. Өнөөдөр Монголд 15 банк үйл ажиллагаа явуулж байгаа. Бидэнд банкны туршлага бага ч , банкны салбар ирээдүйд Монгол улсыг хөгжүүлэх чухал салбаруудын нэг байх болно. Тиймээс бусад хөгжингүй улсуудаас суралцаж Монголын банкны салбарыг ирээдүйд шинэ шатанд аваачих хэрэгтэй.
